A.Kemal KAŞKAR –
Prof. Dr. Ummuhan Gökovalı ve Doktor Öğretim Üyesi Mustafa Terzioğlu tarafından, Avrupa İklim Eylem Ağı (Climate Action Network Europe), İklim İçin 350 Derneği ve Milas Kent Konseyi’nin katkılarıyla hazırlanan “Yerel Ekonomi için Dönüşüm Fırsatı: Milas’ta Zeytincilik” başlıklı rapor, 14 Nisan 2022 Cuma günü, Milas Belediyesi Prof. Dr. Aşkıdil Akarca Salonu’nda kamuoyu ile paylaşıldı.
350.org Türkiye Takım Lideri Efe Baysal’ın dünyamızdaki, ülkemizdeki iklim değişikliği tablosu ile ilgili güncel bilgileri paylaştığı sunuş konuşmasının sonrasında Avrupa İklim Eylem Ağı’ndan Özlem Katısöz ve Milas Kent Konseyi Yürütme Kurulu Üyesi Serap Türker, raporun tanıtımını yapıp raporla ilgili değerlendirmelerini katılımcılarla paylaştılar.
Raporla ne amaçlanıyor?
Son yıllarda “Zeytin’in Başkenti” olarak daha çok öne çıkmaya başlayan ilçemiz Milas, beş bin yıl öncelere kadar giden uygarlıklara ev sahipliği, hatta başkentlik yapmış (Karya Uygarlığı’nın ilk başkenti olarak Mylasa ve Beylikler döneminde Menteşe Beyliği başkenti olarak Beçin) bir yerleşim ve tarihinin her döneminde Milasımızda zeytincilik, zeytinyağı üretimi en önde gelen tarımsal faaliyet olagelmiş.
Ülkemizin, Kasım 2021’de Paris Anlaşması’na -nihayet- taraf olmasıyla birlikte başlayan süreçte Türkiye için 2053’te net sıfır karbon salınımlı ekonomi olma hedefi açıklanmıştır. Bu hedefe ulaşmada bir sonraki adım ise, ülkemizin karbonsuz ekonomiye geçişi için bir yol haritası çizilmesidir. İşte haberimize konu olan raporla, ülkemizin ‘karbonsuz ekonomi’ye geçişi sürecinde bölgesel ölçekli bir örnek uygulama olarak ilçemizde ‘Zeytin-Zeytinyağı Üretimi’ eksenli bir yapılanma önerisi getiriliyor ve çalışmanın amacı: “Milas’ta, başta Avrupa Birliği’nden (AB) coğrafi işaret (Cİ) tescili almış olan Milas Zeytinyağı olmak üzere zeytine dayalı bir ekonominin geliştirilmesi olasılığını araştırmak” olarak ifade ediliyor ve bu kapsamda ayrıca zeytine dayalı yatırımların istihdam, vergi gelirleri, katma değeri, yatırım ihtiyacının hesaplandığı belirtiliyor.
Raporun bölümleri
Rapor üç bölümden oluşuyor. İlk bölümde; dünyada, Avrupa Birliği’nde (AB) ve Türkiye’de zeytin ve zeytinyağı üretimi veriler aracılığı ile analiz ediliyor, coğrafi işaret (Cİ) kavramı, Cİ korumasının ekonomik etkileri ve tescilli coğrafi işarete sahip zeytin ve zeytinyağları ile uluslararası alanda öne çıkan İtalya’dan “Toskana Zeytinyağları” ve İspanya’dan “Sierra de Segura Zeytinyağları” ile Türkiye’den “Gemlik Zeytini” ve “Güney Ege Zeytinyağları” örnek olarak ele alınıp ayrıntılı şekilde inceleniyor.
İkinci bölümde Manisa-Akhisar, Balıkesir-Edremit ve Muğla-Milas ilçelerinde zeytin ve zeytinyağı sektörüne yön veren ana aktörler ile yapılan derinlemesine görüşmelerin bulgularına yer veriliyor.
Üçüncü bölümde ise, elde edilen bulgulardan yola çıkılarak Milas’ta AB’den coğrafi işaret tescili almış Milas zeytinyağının daha iyi bir pazarlama ve Cİ örgütlemesi ile yaratabileceği istihdam, gelir, ihracat ve vergi geliri gibi ek ekonomik katkılar ile zeytine ve zeytinyağlı sabuna dayalı yeni sektörlerin oluşturulması ile ortaya çıkabilecek potansiyel ekonomik etkiler üzerine tahminlerde bulunuluyor.
Son olarak da, çalışmanın amacına uygun yerel, ulusal ve uluslararası politika önermelerine yer veriliyor.
Milas’ta zeytin sektörüne dair hesaplamalar …
“Milas’ta yıllık ortalama yüz bin ton zeytin hasadı yapılmaktadır. Hasadın % 20’si bölge ekonomisi için ek katma değer yaratmadan, işlenmemiş zeytin olarak satılmakta ve bölge ekonomisi dışına çıkmaktadır. Bu, bölge ekonomisi için ciddi bir kayıptır. İşlenmeden ekonomi dışına çıkan yirmi bin ton zeytin, Milas bölgesinde zeytine dayalı imalat sanayinde değerlendirilirse Milas ekonomisine ek gelir ve istihdam sağlayacağı hesaplanmıştır. Buna göre yirmi bin tonluk zeytin varlığının;
- 5 bin tonluk kısmının zeytin işlemede (50 adet zeytin işleme tesisi ile),
- 15 bin tonluk kısmının zeytinyağı üretiminde (15 adet zeytinyağı tesisi ile),
- Üretilen zeytinyağının 500 tonluk kısmının sabun ve şampuan üretiminde (5 sabun- şampuan üretim tesisi ile) değerlendirilmesi mümkündür.
Mevcut yağhanelerin atıl kapasite ile çalıştığına dair saha ziyaretleri kapsamında edinilen bilgiye dayanarak yeni zeytinyağı tesisi kurma ihtiyacının uzun dönemde ortaya çıkabileceği değerlendirilmiştir. Bu sebeple, mevcut kapasitenin tam olarak kullanılması ve bunun istihdam etkisi dolaylı şekilde ve uzun dönemde ortaya çıkabilir. Bölgede yeni kurulacak zeytin işleme, sabun ve şampuan gibi doğrudan zeytine dayalı tesisler dışında, zeytin atıklarının değerlendirildiği pirina ve/veya gastroturizm imkanlarının geliştirilmesi ile konaklama tesislerinin
kurulması sayesinde doğrudan istihdam artışı sağlamak mümkün olabilecektir. Zeytin ve zeytinyağına dayalı yatırımlarla geliştirilebilecek turizm ve sanayi işletmeleri seçenekleri incelendiğinde, kısa dönemde 650 ve uzun dönemde toplamda 755 kişilik istihdam yaratılması potansiyeli olduğu hesaplanmaktadır. Uzun dönemde ortaya
çıkacak toplam 755 yeni işin 525’inin niteliksiz sayılan işlerde, 230’unun ise nitelikli sayılan işlerde olduğu hesaplanmaktadır.
Zeytin işleme ve sabun-şampuan tesisleri tam zamanlı (12 aylık) çalışma düzenine uygundur. Bu nedenle istihdam, ücret ödemeleri ve harcamalar sürekli, yani 12 aylık olarak değerlendirilmelidir.
Zeytinyağı tesislerinin ise sezonluk yani 6 ay faaliyet gösterdiği varsayılabilir. Bu çerçevede yeni kurulacak tesislerde bir yıl içerisinde toplamda 31,8 milyon TL’lik ücret ödeneceği ve bu ödemelerin harcanması ile yaklaşık 72,8 milyon TL’lik bir çarpan etkisi yaratacağı, diğer bir ifadeyle çalışanların bu ücretlerle yerel ekonomiye 72,8 milyon TL katkı yapacağı tahmin edilebilir (Ücret hesaplamalarında 2021 yılı ücret düzeyleri dikkate alınmıştır. Çalışanlara ödenen ücretler, harcama olarak ekonomik döngüye çarpan mekanizması aracılığıyla dahil olmaktadır. Günümüzde Türkiye’deki marjinal tüketim eğilimi 0,75 /Yiğit, 2020/ ve vergi yükü 0,25 /Kalkınma Bakanlığı, 2018/ olarak hesaplandığından Türkiye’deki çarpan katsayısı yaklaşık 2,28 olarak hesaplanmaktadır.)
İstihdamın cinsiyete göre dağılımı incelendiğinde, özellikle sabun-şampuan, zeytin işleme ve konaklama tesislerinde kadın istihdamı oranının erkeklere göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Kadın istihdamının toplam içindeki payı, zeytin işleme tesislerinde ortalama 1/2 iken, sabun-şampuan ve konaklama tesislerinde ortalama 2/3’ tür. Bölgede kurulacak zeytin işleme, sabun ve şampuan tesisleri hem bölgedeki istihdam açığını
kapatmaya, hem de kadın istihdamının artmasına katkı sağlayacaktır.
Saha ziyaretleri kapsamında zeytin ve zeytinyağı tesislerinin yatırım maliyetlerine dair elde edilen bilgilere göre; küçük ölçekli bir zeytinyağı üretim tesisinin 6 milyon TL, küçük ölçekli bir zeytin işleme tesisinin 2 milyon TL ve son olarak, sabun ve şampuan tesisisinin 10 milyon TL civarında yatırım maliyeti olacağı tahmin edilmektedir. (Yatırım maliyetlerine dair bilgi, yöredeki yerel zeytin sektörü işletme sahiplerinden edinilmiştir. Yatırım maliyetleri tahminleri 2021 yılına aittir.)
Çalışma kapsamında Milas’ta zeytin sektörünün gelişmesi önündeki engeller de incelenmiş ve şu sonuçlara varılmıştır:
Zeytin ağacı bakımı konusunda eksiklikler bulunmaktadır, sofralık zeytin işleme konusunda ilçe potansiyelini değerlendirmemektedir.
Henüz Milas’ta kaç adet zeytin ağacı olduğu bile coğrafi bilgi sistemi ile tespit edilememiştir.
Akhisar ve Edremit ile karşılaştırıldığında zeytin, zeytinyağı ve bunlara dayalı ürünler üretme konusunda Milas henüz yolun başındadır. Bu yüzden de Milas zeytin, zeytinyağı ve bunlara dayalı ürünler açısından birçok önemli ekonomik potansiyel taşımaktadır.
AB Coğrafi işaretli Milas Zeytinyağı üretimin potansiyeli
Mevcut üretim süreçlerine dahil olan zeytin miktarını artırmanın yanı sıra Milas’ta üretilen AB coğrafi işaret tescilli Milas zeytinyağının üretim oranının ve fiyatının AB’deki muadillerinin seviyelerine ulaşması da yöreye ekonomik açıdan katkıda bulunacaktır. Çalışma kapsamında örnek olarak Toskana Zeytinyağı alınmış ve Cİ’li
üretimin toplam içinde % 4’lük orana ulaşması hedef olarak belirlenmiştir. Hedeflenen üretim oranı ve fiyatlara ulaşılması durumda AB coğrafi işaret tescilli üretimin Milas’ta 800 tona ve fiyatının da ortalama 75 TL’ye yükselebileceği varsayılabilir (2021 yılı fiyatları ile).
Bu durumda Cİ tescilli zeytinyağının yarattığı değer 4,5 milyon TL’den 60 milyon TL’ye artış gösterebilecektir. Ayrıca uluslararası pazarlama ve reklam gibi faaliyetlerle coğrafi işaret tescilli olan bu yağın ihracatının yapılması da mümkündür. Halihazırda Milas’tan ihraç edilen zeytinyağı miktarı düşüktür. AB coğrafi işaretli Milas zeytinyağı etrafında iyi örgütlenmiş bir üretici birliği ile bu potansiyel değerlendirildiğinde önemli bir ihracat geliri kazanma olasılığı bulunmaktadır. Bu potansiyel, coğrafi işaret belgesindeki üretim koşullarına uygun olarak üretilen zeytinyağı oranının toplam üretim içindeki payının artırılması ile daha da genişleyebilir.
Milas’ta zeytin etrafında gastroturizm fırsatları:
Zeytin ve zeytinyağı, dünyada sadece tarım ürünü ya da imalat sanayi ürünü olmanın ötesine geçerek tarihsel ve kültürel zenginliği ile turizm ürünü olarak da değerlendirilmektedir. Örneğin, bu çalışma kapsamında incelenen İtalya- Toskana ve İspanya-Sierra de Segura gibi bölgelerde “zeytinyağı turizmi”, “zeytinyağı rotası” adı altında ulusal ve uluslararası turizm faaliyetleri gerçekleştirilmektedir.
Zeytinyağı turizmi zeytincilikle ilgili faaliyetlere dayalı olarak oluşan ve gastronomi, doğa, kültür unsurlarını da içinde barındıran ve yeni gelişen bir agroturizm faaliyeti olarak karşımıza çıkmaktadır (Arıkan Saltık ve Çeken, 2017). Zeytin ve zeytinyağı turizmi, turistlere zeytin hasadından başlayıp satışına kadar tüm süreci deneyimleme imkanı sunar. Turlarda, zeytin bahçelerine ziyaretler düzenlenmesi ve insanların zeytin hasadına ve zeytinyağı yapım sürecine dahil olması, zeytin ve zeytinyağı tadım kursları, zeytinyağlı yemek kursları, zeytinyağından sabun yapılması gibi faaliyetler yer almaktadır. Ayrıca, tarihi zeytinyağı üretim tesislerini ve zeytin ve zeytinyağı müzelerini gezmek de zeytinyağı turizminin bir parçasıdır. Son yıllarda özellikle pandemi sonrasında insanların doğada daha fazla zaman geçirme isteği tematik turizme ilgiyi artırmıştır. Bu ihtiyaca
yönelik düzenlenen zeytin bahçeleri içinde konaklama, spor, yeme-içme gibi imkanları olan yeni tesisler ve bu tesisler için oluşan ulaştırma hizmetleri, yöre ekonomilerini canlandırmaktadır.
Milas, pek çok açıdan zeytin-zeytinyağı turizmi için elverişli bir yöredir. İlçenin Bafa Kapıkırı köyünün, zeytin turizmi kapsamında zeytin yürüyüş rotası, kamp ve foto-safari gibi rotaların oluşturulmasına uygun olduğu belirtilmektedir (Özçatalbaş vd., 2019). Ayrıca Milas’a bağlı Kıyıkışlacık, Kazıklı, Selimiye, Çomakdağ-Kızılağaç, İkiztaş, Ketendere, Kapıkırı, Sakarkaya ve Çukurköy köyleri yürüyüş rotaları için uygundur.
Milas’ta yaşayan anıt zeytin ağaçlarını görmek isteyenler için bir gezi rotası “Anıt Zeytin Ağaçları Rotası” olarak düzenlenebilir (Özçatalbaş vd., 2019).
Milas’ta 2014 yılından beri her yıl ekim ayında hasat şenlikleri yapılmaktadır. Hasat şenlikleri zamanında Milas’a yakın turizm bölgelerinden günlük ve/veya birkaç günlük paket turlar düzenlenerek hem Milas’ın coğrafi ve doğal güzellikleri hem de Cİ tescilli zeytinyağı tanıtımı yapılabilir. Bu turlar sayesinde ilgili diğer sektörlerin de (konaklama, yeme-içme, hediyelik eşya) canlanması sağlanabilir.
Yunanistan’da 1999 yılında başlayan Zeytin Ağacı Rotası, UNESCO tarafından 2003 yılında Kültürlerarası Diyalog ve Sürdürülebilir Kalkınma Uluslararası Kültür Rotası olarak ve 2005 yılında Avrupa Konseyi tarafından Avrupa Konseyi Kültür Rotası olarak resmen tanınmıştır. Türkiye, bu rota içinde yer almaktadır, diğer yandan Türkiye’nin kendi potansiyel zeytinyağı rotasını belirleyip ilgili rotayı Avrupa Komisyonu’na sertifikalandırmasına ve uluslararası düzleme taşımasına ihtiyaç vardır (Büyük ve Can, 2020).
Bu çerçevede Milas ve yöresinin bu zeytin rotasına dahil edilmesi de Milas’ın uluslararası tanınırlığına katkı sağlayacaktır. Zeytin ve zeytine dayalı turizm, zeytinyağı turizm arzını oluşturan zeytinyağı işletmeleri, satış mağazaları, zeytinyağı müzeleri, turizm işletmeleri, eğitimler, çalıştaylar ve festivaller gibi unsurları içermektedir. Zeytinyağı turizmin gelişimine katkı sağlayacak paydaşlar ise zeytin üreticileri, yöre halkı, yerel yönetimler, turizm işletmecileri, bakanlıklar ve eğitim kurumlarıdır (Arıkan Saltık ve Çeken, 2017).
Milas, hem içinde barındırdığı 27 antik kent, Hekatomnos Anıt Mezarı Kutsal Alanı (2012) ve Beçin Ortaçağ Kenti (2012) gibi UNESCO Dünya Mirası geçici listesinde yer alan arkeolojik değerleriyle (Özçatalbaş
vd., 2019), hem Çomakdağ-Kızılağaç mahallesinin halâ yaşayan 500 yıllık kültürel değerlerive yaşam biçimi ile, hem de sahip olduğu 120 km uzunluğundaki kıyı şeridi ve koyları ile zeytin-zeytinyağı turizmi fırsatlarını zenginleştirecek diğer önemli kültür ve turizm değerlerine de sahiptir.
Bu bağlamda, öncelikli olarak Milas için zeytin ve zeytinyağı turizmini merkeze alan bir bölgesel dönüşümün adımlarını ortaya koyacak bir plana ihtiyaç vardır. Bu plan, turizm, sanayi, tarım gibi farklı sektörlerin birbirini tamamladığı ve beslediği bir yaklaşımla, Milaslıları dahil eden bir metodla hazırlanmalıdır.
‘Mali desteklere dair bir karşılaştırma’
Eğer Milas’ta zeytine dayalı (zeytin, zeytinyağı, sabun) 70 yeni küçük ölçekli tesis inşa edilirse, bunların toplam yatırım maliyetinin 240 milyon TL civarında olacağı ve 685 yeni iş yaratacağı hesaplanmaktadır. Milas’ta işletmede olan Yeniköy ve Kemerköy Termik Santrallerine 2021 yılında sadece kapasite mekanizması kapsamında kamu kaynaklarından verilen destek miktarı 260 milyon TL’dir.
Milas’taki termik santrallere sağlanan kapasite mekanizması teşvikinin yalnızca bir senelik kısmının Milas’ta zeytin sektörüne aktarılması ile bir yıl içinde bahsedilen küçük ölçekli yatırımların hepsi gerçekleştirilebilir. Zeytin ve zeytinyağı sektöründeki bu yeni yatırımın, Milas’ın kömür madenciliği sektöründeki istihdamın (800 kişi civarında) büyük kısmı kadar yeni iş yaratması da mümkün gözükmektedir.
Bu çalışma, Milas’ta zeytin sektörünün tek başına sahip olduğu potansiyeli ortaya koyarak 2053 net sıfır emisyon vizyonuna uygun bir bölgesel dönüşümün mümkün ve gerçekçi olduğunu gösteren bir başlangıç çalışması niteliğindedir. İlçenin diğer ekonomik olanaklarını bütüncül olarak değerlendiren, yörenin iklim nötr bir gelecek için dönüşümünü hedefleyen, kapsayıcı ve katılımcı bir planlama sürecinin yürütülmesiyle Milas’ta
doğrudan kömür sektöründeki tüm istihdamın (1800-2000 civarında) başka sektörlere kaydırılmasının mümkün olduğu görülmektedir. Bu geçiş sürecinde ortaya çıkacak yeni işlerin, insan onuruna yaraşır, yoksullukla mücadeleyi önceleyen, sosyal içermeyi sağlayan ve yeşil işler olması iklim nötr bir ekonomiye adil bir şekilde geçişi sağlayacak temel unsurlardır.”
